4 lessen van Viktor Frankl over de zoektocht naar betekenis en zingeving in het leven. 

Introductie

Hoewel Frankl jaren niets anders had gezien dan menselijk leed, was hij verassend optimistisch over het vermogen van de mens om zich boven het lijden te verheffen door de keuze: ‘Het lijden waardig te zijn’. Het fascineert mij om te lezen hoe krachtig iemand in staat is om tijdens zulke extreme situatie zo’n positief perspectief te ontlenen aan een ondraaglijke en onmenselijke situatie. Dat vraagt in mijn ogen om veel innerlijke kracht. Iets waar ik niet alleen enorm veel bewondering en respect voor heb, maar ook graag van leer.

Zijn verhaal en zijn persoonlijke inzichten kunnen helpend zijn voor iedereen die opzoek is naar een zinvol en vervullend leven. Frankl wist immers als geen andere hoe je de existentiële leegte tegemoet moest treden, en zingeving kon koppelen aan het onvrijwillig lijden in de concentratiekampen. Daar heeft hij, via zijn logotherapie, jaren na dato enorm veel mensen in mogen begeleiden.

Ik deel hieronder een aantal lessen die ik van Viktor Frankl heb mogen leren. Deze lessen weerspiegelen Frankls overtuiging dat het vermogen om betekenis te vinden, innerlijke vrijheid te behouden en hoop te koesteren cruciaal is voor het menselijk welzijn, ongeacht de uitdagingen waarmee we worden geconfronteerd.

Les 1: Het belang van zingeving en betekenis in het leven. 

Een kernthema in Frankls werk is het belang van het vinden van zingeving en een algeheel doel in het leven, zelfs te midden van extreme ontberingen. In de zoektocht naar betekenis van het leven kent een mens drie existentiële frustraties: 

• Het bestaan zelf.
• Betekenis van het bestaan.
• Streven naar het vinden van betekenis in iemands persoonlijke bestaan.

Frankl geloofde dat het zoeken naar betekenis een fundamentele menselijke behoefte is. Ieder mens, ongeacht de omstandigheden waarin hij verkeert, is volgens hem in staat betekenis te vinden in het leven. Zelfs in de meest uitzichtloze situaties, zoals concentratiekampen, is het behouden van een gevoel van betekenis en doel essentieel voor het overleven en persoonlijk welzijn. Daarin verwijst hij regelmatig naar de woorden van Friedrich Nietzsche: ‘Hij die een waarom heeft voor het leven, kan bijna elke hoe verdragen’.

Frankl merkte op dat sommige gevangenen, nadat ze hun hoop en doel in het leven hadden verloren, in een toestand van diepe apathie vielen. Ze verloren hun interesse in het overleven, gaven op en werden emotioneel en fysiek uitgeput. Het gebrek aan perspectief en betekenis leidde tot een verlies van levenswil.

Volgens zijn ontwikkelde logotherapie is dit streven naar het vinden van een betekenis in het leven de voornaamste motivatiekracht die de mens kent. Logo is een Grieks woord voor betekenis. Bij logotherapie wordt de mens feitelijk geconfronteerd met en georiënteerd op de zin van zijn leven. Er zijn volgens Frankl drie mogelijke manieren om betekenis te vinden in iemands leven:

1. Door het creëren van werk of het verrichten van een daad.
2. Door iets mee te maken/ervaren, of iemand tegen te komen.
3. Door de houding die we aannemen tegenover het onvermijdelijk lijden.

Een van de belangrijkste inzichten en boodschappen van Frankl is dat wij zelf het zijn die de kracht bezitten om positieve, zingevende betekenis te geven aan het leven dat we leiden en de ervaringen die wij opdoen. Juist ook wanneer deze geheel tegen onze wil in een andere vorm krijgt. Wij beschikken over de mentale kracht om betekenis en zingeving zelfstandig te creëren. Zelfs in de meest simplistische zaken valt veel betekenis aan te koppelen. Een uurtje vrijwilligerswerk, een gesprek met een vreemde bij de bieb, een nieuw koffietentje ontdekken, een goede daad verrichten voor je medemens, een nieuw perspectief ontlenen aan het werk dat je doet, fijne gesprekken voeren met je familieleden. Het hoeft niet groots te zijn.  

Conclusie:

In welke situatie jij je op dit moment ook bevindt: het is altijd mogelijk om zingeving en betekenis te ontlenen aan iets waar jij regie over kunt hebben. In vervelende situaties is dat wellicht het behoud van een veerkrachtige & positieve mindset, bij vrijwilligerswerk is dat misschien wel het zorgen voor een glimlach bij de ander, met een gesprek met een wildvreemde is dat misschien wel het bieden van een écht luisterend oor zonder oordeel. Het verrichten van een goede daad, iets (nieuws) ervaren/ meemaken, of je persoonlijke houding t.o.v. het leven kan zorgen voor gevoelens van zingeving en betekenis in het leven. 

Les 2: Vrijheid van innerlijke keuze & mindset.

Tijdens de ervaringen van Frankl in de concentratiekampen merkte hij op dat de moeilijke omstandigheden (gebrek aan slaap, onvoldoende voedsel, diverse mentale spanning) uiteindelijk niet hoofdverantwoordelijk waren voor de manier waarop een gevangen zich zou gedragen. Het soort persoon dat de gevangen werd bleek in zijn observaties het voornamelijk resultaat te zijn van een vrijwillige, innerlijke beslissing, en dus niet alleen het resultaat van invloeden van het kamp zelf. Wat ik hieruit ophaal is dat wij, in welke situatie dan ook, over de kracht bezitten om die ene mentale beslissing te maken die bepaald hoe wij een situatie tegemoet zullen treden. Ook wanneer je uit evenwicht wordt gebracht door een lastige periode, is het mogelijk om tot op zekere hoogte zelf te bepalen hoe jij daarmee om gaat en met welke houding. Daarnaast is het van belang om onderscheid te leren maken tussen wat wél aan ons is en niet: lees daarover hier meer.

Frankl toont aan dat mensen een spoor van spirituele vrijheid en onafhankelijkheid van geest kunnen behouden, zelfs onder verschrikkelijke omstandigheden van fysieke en psychische stress. Het is dus uiteindelijk onze mindset die van doorslaggevend belang is.

 ‘’Elke dag, elk uur bood de mogelijkheid om een beslissing te nemen: een beslissing die bepaalde of je je wel of niet zou onderwerpen aan die machten die je dreigden te beroven van jezelf, je innerlijke vrijheid; die bepaalde of je wel of niet het spel van de omstandigheden zou worden, waarbij je afstand zou doen van vrijheid en waardigheid om te worden aangepast aan de vorm van de typische gevangene’’

De mens is uiteindelijk zelfbepalend: wat hij wordt, binnen de grenzen van zijn gaven en omgeving, heeft hij van zichzelf gemaakt. In de concentratiekampen gedroegen sommigen gevangene zich volgens Frankl als zwijnen, en sommige kameraden zich als heilige. Zelfs binnen de benauwende muren van het concentratiekamp waren er eigenlijk maar twee soorten mensen aanwezig: fatsoenlijke en onfatsoenlijke mensen. Dit gold ongeacht de klasse, etniciteit of groep waartoe men behoorde. De mens heeft beide mogelijkheden in zich: welke verwezenlijkt wordt, hangt af van beslissingen, maar niet van de omstandigheden. De mens beslist over zijn bestaan, en kiest wat hij op ieder volgend moment zal worden. Ongeacht de omstandigheden. Het is deze spirituele vrijheid die niet kan worden weggenomen – die het leven betekenisvol en doelgericht maakt. 

Conclusie: Jij bent dé creator van jouw eigen leven en uiteindelijk hoofdverantwoordelijk voor de uitkomst van welke situatie dan ook. Frankl benadrukte dat wij altijd de vrijheid hebben om onze innerlijke houding te kiezen ten opzichte van die van onze omstandigheden. Deze vrijheid van innerlijke keuze is een krachtig instrument om veerkrachtig te blijven in het licht van lijden. In wat voor dagelijkse situaties wij ook terechtkomen. Laat dit onze reminder zijn dat wij in iedere situatie een keuze hebben om er het beste van te maken. Om onze beste versie van onszelf te laten zien, te ontwikkelen. Niet alleen voor onszelf, maar juist ook voor de mensen om ons heen. 

Les 3: De kracht van hoop en optimisme. 

Een andere belangrijke les is de rol van hoop en optimisme tijdens lastige omstandigheden. Frankl merkte op dat de gevangenen die het beste omgingen met de gruwelen van het concentratiekamp vaak een diep gevoel van hoop behielden en in staat waren betekenis te vinden, zelfs in schijnbaar hopeloze situaties. Hij benadrukte dat het vasthouden aan hoop en het geloven in een betere toekomst niet alleen het fysieke overleven bevordert, maar ook een krachtige invloed heeft op de geestelijke gezondheid. Dat is een mindsetshift.

‘’Wie nog in leven was had reden voor hoop, een betere gezondheid, hereniging met familie, levensgeluk, professionele vaardigheden, of een bepaalde positie in de samenleving – dit waren allemaal dingen die opnieuw konden worden bereikt of hersteld’’

De gevangene die daarentegen het vertrouwen en de hoop in de toekomst – zijn toekomst – had verloren, was gedoemd. Met zijn verlies van geloof in de toekomst verloor hij ook zijn spirituele houvast; hij liet zichzelf achteruitgaan en werd onderworpen aan mentale en fysieke vertraging. In plaats van de moeilijkheden in het kamp als een test van innerlijke kracht te beschouwen, namen ze hun leven niet serieus en verachtten ze het als iets zonder gevolgen. Ze gaven er de voorkeur aan hun ogen te sluiten en in het verleden te leven. Het leven voor zulke mensen werd zinloos. Dat maakte het lijden zeer tragisch en pijnlijk.

‘’Uiteindelijk moet de mens niet vragen wat de zin van zijn leven is, maar moet hij erkennen dat hij het is aan wie gevraagd wordt’’

Kortom, ieder mens wordt door het leven ondervraagd; en hij kan alleen antwoorden op het leven door verantwoording af te leggen voor zijn eigen leven; op het leven kan hij alleen reageren door verantwoordelijk te zijn.

Conclusie: in wat voor situatie wij ook verkeren. Op dit moment, of in de toekomst. Het is zinvol om optimistisch te blijven en hoop te houden op een betere toekomst. Juist als dat onmogelijk lijkt. Vanuit de lastige omstandigheid is het mogelijk om iets moois te realiseren. 

Les 4: Uitdagingen zijn kansen voor groei en nieuw potentieel. 

Een van de sterke punten van Frankl die naar voren kwam was het vermogen om te kijken naar de uitdaging in de situatie, en daar potentiële kansen uit te halen voor persoonlijke groei en nieuw potentieel. Ik citeer: ‘Vaak is het een uitzonderlijk moeilijke externe situatie die de mens de kans geeft om spiritueel boven zichzelf uit te groeien’. Mensen met een groeimindset geloven dat vaardigheden verbeterd kunnen worden door lering te trekken uit tegenslagen.

Frankl sprak in het boek over een tragische optimist: iemand die optimistisch blijft ondanks de ‘tragische triade’ van pijn, schuldgevoel, en de dood. Hij gelooft erin dat de mens wereldwijd geconfronteerd wordt met het lot, met de kans om door zijn eigen lijden iets persoonlijks te bereiken. Daarin maakt hij gebruik van het Latijnse benaming (optimum): het beste, waarin hij het menselijke potentieel beschrijft dat op zijn best altijd het volgende kan realiseren:

1. Lijden omzetten in een menselijke prestatie.
2. Uit schuldgevoelens de mogelijkheid ontlenen om zichzelf ten goede te veranderen
3. Uit de overgangen van het leven een stimulans ontlenen om verantwoorde actie te ondernemen.

‘’ De bekroning van alles voor de thuiskomende man (na het concentratiekamp) is het prachtige gevoel dat hij, na alles wat hij heeft geleden, niets meer hoeft te vrezen – behalve zijn god.’’

Diezelfde bekroning is voor mensen te vinden die hun eigen lijden waardig zijn en de moed vinden om vol te houden. Als de individuele zoektocht naar een betekenis leven eenmaal succesvol is, maakt het hem niet alleen gelukkig, maar geeft hij hem ook de mogelijkheid om met lijden om te gaan.

Samenvatting.

Frankl kwam tot de opzienbarende conclusie dat zelfs in de meest absurde, pijnlijke en inhumane situaties het leven potentieel zinvol is. Deze conclusie vormde de sterke basis voor Frankls logotherapie. Het zijn vaak de uitzonderlijk moeilijke situaties die ons als mens de kans geven om boven onszelf uit te groeien. In weerstand en tegenslag zit waarde; en alleen wijzelf, niet de omstandigheden, bepalen uiteindelijk hoe wij ons bewapenen tegen deze omstandigheden. De mens is uiteindelijk zelfbepalend en is daarmee dé dirigent van zijn eigen levensbeloop. Wat je wordt, binnen de grenzen van je gaven en omgeving, is uiteindelijk wat je van jezelf gemaakt hebt. Daar ligt jouw mentale kracht in besloten: de vrijheid van innerlijke keuze, het zelf koppelen van betekenis aan activiteiten en daarmee zingeving ervaren. De mens beslist over zijn bestaan, en kiest wat hij op ieder volgend moment zal worden. Ongeacht de omstandigheden.